Ο Χερουβικός ύμνος
«Οι τα χερουβείμ μυστικώς εικονίζοντες, και τη ζωοποιώ Τριάδι τον τρισάγιον ύμνον προσάδοντες, πάσαν την βιοτικήν αποθώμεβα μέριμναν, ως τον Βασιλέα των όλων υποδεξόμενοι, ταις αγγελικαίς αοράτως δορυφόρουμενον τάξεσιν.» Αλληλούια.
(Εμείς, που εικονίζουμε μυστικά τα χερουβείμ και ψάλλουμε στη ζωοποιό Τριάδα τον τρισάγιο ύμνο, ας αφήσουμε κάθε βιοτική φροντίδα για να υποδεχθούμε τον Βασιλέα των όλων, που αόρατα συνοδεύεται από τις αγγελικές τάξεις. Αλληλούια.)
Η ατμόσφαιρα όσο πάει γίνεται πνευματικά πιο πυκνή και πιο βαρειά. Μα και για μας, που επιχειρούμε να εξηγήσουμε τη Θεία Λειτουργία, το έργο γίνεται πιο δύσκολο. Είμαστε υποχρεωμένοι τώρα εδώ να σταθούμε για πολύ, γιατί πρέπει σ’ αυτό το σημείο να εξηγήσουμε πολλά πράγματα. Και πρώτα-πρώτα να τα βάλουμε σε μια σειρά, γιατί όλα μαζί δεν είναι τρόπος να τα αναπτύξουμε καθώς πρέπει και να τα καταλάβουμε σωστά και όσο πρέπει. Είναι μερικά πράγματα εδώ, που με το πέρασμα του χρόνου έχουν χάσει τη θέση τους κι έχουν αλλάξει σειρά μέσα στη θεία Λειτουργία. Αλλά ας πούμε πρώτα για τον Χερουβικό Ύμνο.
Ο Χερουβικός Ύμνος είναι από τους επίσημους ύμνους της θείας Λειτουργίας. Ονομάζεται έτσι, καθώς γίνεται και με άλλους ύμνους της Εκκλησίας, από τις πρώτες λέξεις με τις οποίες αρχίζει «Οι τα Χερουβείμ…». Ένας βυζαντινός εξηγητής της θείας Λειτουργίας γράφει τα εξής για τον Χερουβικό Ύμνο· «Ο δε αδόμενος χερουβικός ύμνος προτρέπεται πάντας εντεύθεν και μέχρι τέλους της ιερουργίας προσεκτικώτερον έχειν τον νουν, πάσαν βιοτικήν μέριμναν κάτωθεν αφιεμένους, ως Βασιλέα μέγαν μέλλοντας δέχεσθαι διά της κοινωνίας». Δηλαδή, ο Χερουβικός Ύμνος προτρέπει όλους τους πιστούς που είναι στη σύναξη από τώρα ως το τέλος της ιερουργίας να προσέξουν περισσότερο και να αφήσουν κάθε βιοτική μέριμνα, γιατί με τη θεία Κοινωνία μέλλουν να υποδεχθούν τον μεγάλο Βασιλέα.
Ένας άλλος εξηγητής προσθέτει· «εν δε τω λέγειν τους ψάλτας τον αυτόν ύμνον άμα τω λαώ, σημαίνεται ότι και οι άγγελοι συμψάλλουσιν εν τοις υψίστοις». Δηλαδή, ο Χερουβικός Ύμνος, καθώς ψάλλεται από τους ψάλτες και από το λαό, φανερώνει πως μαζί με τους ανθρώπους ψάλλουν και οι Άγγελοι στον ουρανό.
Όταν στα προηγούμενα ο λόγος, ήταν για τη Μικρά Είσοδο, είπαμε ότι στη θεία Λετουργία προσευχόμαστε και ψάλλουμε οι άνθρωποι μαζί με τις ουράνιες Δυνάμεις. Τότε ζητήσαμε «συν τη εισόδω ημών είσοδον αγίων αγγέλων γενέσθαι»· τώρα οι άνθρωποι μαζί με τους Αγγέλους τελούμε τη θεία Λειτουργία, εκείνη που γίνεται και στον ουρανό. Γιατί, καθώς γράφει ο άγιος Συμεών ο επίσκοπος Θεσσαλονίκης, «διά του Χριστού μία γέγονεν Εκκλησία αγγέλων και ανθρώπων»· ο Ιησούς Χριστός ένωσε την ουράνια και την επίγεια Εκκλησία. Αυτό το λέμε πάντα, κι ίσως πολλοί να το ακούνε σαν παράξενο λόγο, ότι δηλαδή ο Ιησούς Χριστός δεν ίδρυσε καμμιά θρησκεία ούτε καν την Εκκλησία. Η Εκκλησία υπάρχει πριν από τον κόσμο, κι ο Ιησούς Χριστός γεννήθηκε άνθρωπος μέσα στην Εκκλησία, και το έργο του είναι ότι εφανέρωσε στον κόσμο το μυστήριο της Εκκλησίας, κι όπως γράφει ο άγιος Συμεών, ένωσε τον ουρανό και τη γη σε μια Εκκλησία· «διά γαρ του Χριστού μία γέγονεν Εκκλησία».
Ο Χερουβικός Ύμνος δεν είναι από τους ύμνους της αρχέγονης Εκκλησίας. Άρχισε να ψάλλεται πεντακόσια χρόνια υστερότερα αυτή την ώρα και σ’ αυτή τη θέση της θείας Λειτουργίας, σαν ένας εισαγωγικός ύμνος, τώρα που πλησιάζουμε και φτάνουμε όλο και πιο κοντά στις μεγάλες στιγμές του θείου Μυστηρίου. Όλα όσα προηγήθηκαν στην ιερή ακολουθία ήσαν η αρχή και σαν μια κλιμακωτή προετοιμασία, αλλά τώρα φτάσαμε πια στην τελευταία ώρα. Ο Χερουβικός Ύμνος μας φέρνει στο νου τί είμαστε τώρα, τί κάνουμε αυτή τη στιγμή και πώς και με ποιους λογισμούς πρέπει να στεκόμαστε μέσα στο ναό και στη λειτουργική σύναξη. Εικονίζουμε μυστικά τους Αγγέλους, και σαν εκείνοι κι εμείς ψάλλομε στην Αγία Τριάδα τον Τρισάγιο Ύμνο, γι’ αυτό και πρέπει να αφήσουμε κάθε σκέψη μας και έγνοια, για να υποδεχθούμε τον Βασιλέα Χριστό, που έρχεται με τιμητική συνοδεία τις αόρατες αγγελικές στρατιές.
Στη θέση του Χερουβικού Ύμνου είναι ακόμα άλλοι τρεις ύμνοι που ψάλλονται στη θεία
Λειτουργία σε ορισμένες ημέρες. Είναι πρώτα ο ύμνος, που ψάλλεται αντί για Χερουβικό στη Λειτουργία των Προηγιασμένων. «Νυν αι Δυνάμεις των ουρανών συν ημίν αοράτως λατρεύουσιν ιδού γαρ εισπορεύεται ο Βασιλεύς της δόξης· ιδού θυσία μυστική τετελειωμένη δορυφορείται. Πίστει και ττόθω ηροσέλθωμεν, ίνα μέτοχοι ζωής αιωνίου γενώμεθα. Αλληλούια». Τώρα, μαζί μας, χωρίς να τις βλέπουμε, λειτουργούν οι ουράνιες Δυνάμεις· να, ανάμεσά μας περνάει ο Βασιλέας της δόξας· να, τελειωμένη μυστική Θυσία περιστοιχίζεται τιμητικά από Αγγέλους. Με πίστη και με πόθο ας πλησιάσουμε για να κοινωνήσουμε την αιώνια ζωή. Αλληλούια.
Αυτό που ψάλλουμε σ’ αυτό τον ύμνο είναι μια ιερή πραγματικότητα· μέσα στο άγιο Δισκοπότηρο είναι ήδη το σώμα και το αίμα του Κυρίου, πραγματικά «ο Βασιλεύς της δόξης». Αλλά δεν είναι βέβαια το ίδιο, όταν στο Χερουβικό ψάλλουμε· «Ως τον Βασιλέα των όλων υποδεξόμενοι». Τότε δεν αποδίδουμε τον τίτλο του Βασιλέα «εις τα μήπω τελειωθέντα και καθαγιασθέντα δώρα», στον άρτο δηλαδή και στον οίνο, που ακόμα δεν είναι σώμα και αίμα του Κυρίου, αλλά στον Βασιλέα που θα υποδεχθούμε ύστερα, «διά μεταλήψεως του αγίου σώματος αυτού».
Ένας δεύτερος ύμνος ψάλλεται αντί για Χερουβικό στη Λειτουργία της Μεγάλης Πέμπτης. «Του δείπνου σου του μυστικού σήμερον, Υιέ Θεού, κοινωνόν με παράλαβε. Ου μη γαρ τοις εχθροίς σου το μυστήριο, είπω ου φίλημα σοι δώσω καθάπερ ο Ιούδας. Αλλ’ ως ο ληστής ομολογώ σοι· μνήσθητί μου, Κύριε, εν τη βασιλεία σου». Ο ύμνος, όπως βλέπομε, αναφέρεται στο μυστικό δείπνο του Κυρίου με τους Αποστόλους, στην προδοσία του Ιούδα και στην ομολογία του ληστή. Είναι ο αντιπροσωπευτικός ύμνος της Μεγάλης Πέμπτης, όπου ο Ιησούς Χριστός σύστησε το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας και η Εκκλησία, σαν από την αρχή ενός κύκλου για όλο το χρόνο, αρχίζει να τελεί την αναίμακτη ιερουργία Είναι ύμνος αρχαίος, της εποχής εκείνης των διωγμών, που η Εκκλησία φυλαγότανε από τους εχθρούς της και δεν τελούσε αδιάκριτα τη θεία Λειτουργία μπροστά σε όλα τα μάτια.
Ένας τρίτος ύμνος, αντί για Χερουβικό, είναι ο πολύ ποιητικός ύμνος που ψάλλεται στη Λειτουργία του Μεγάλου Σαββάτου. Είναι ο ύμνος που εκφράζει το βαθύ μυστήριο της σιωπής και της προσδοκίας της ανάστασης. «Σιγησάτω πάσα σαρξ βροτεία, και στήτω μετά φόβου και τρόμου, και μηδέν γήϊνον εν εαντή λογιζέσθω· ο γαρ Βασιλεύς των βασιλευόντων και Κύριος των κυριευόντων προσέρχεται σφαγιασθήναι και δοθήναι εις βρώσιν τοις πιστοίς· προηγούνται δε τούτου οι χοροί των Αγγέλων μετά πάσης αρχής και εξουσίας, τα πολυόμματα Χερουβείμ και τα εξαπτέρυγα Σεραφείμ, τας όψεις καλύπτοντα και βοώντα τον ύμνον Αλληλούια». Αυτός ο ύμνος είναι από τους πιο ιεροτελεστικούς ύμνους της Εκκλησίας, σε αληθινά ιερή ποιητική γλώσσα, που αν επιχειρούσαμε δεν θα μπορούσαμε, μα και θα ήταν κρίμα, να τον μεταφράσουμε. Με το πρόσχημα για να το καταλάβουμε, δεν είναι σωστό να καταστρέφουμε κάθε καλό που υπάρχει.
*
Το Χερουβικό ψάλλεται μεγαλόπρεπα και σε πολύ αργό χρόνο, που
ταιριάζει στην επισημότητα του ύμνου, αλλά και γιατί πρέπει να δοθεί
καιρός να ετοιμασθεί ο λειτουργός, καθώς θα δούμε στα επόμενα. Θα
μπορούσαμε εδώ να πούμε πολλά, σχετικά με τη μουσική του Χερουβικοί
Ύμνου, και μάλιστα στις ελληνόφωνες ορθόδοξες Εκκλησίες, αλλά θα ήμαστε
έξω από το θέμα. Γενικά δεν θα πρέπει να είμαστε πολύ ευχαριστημένοι από
τον τρόπο, με τον οποίο ψάλλεται ο Χερουβικός Ύμνος από τους ψάλτες ή
από τις διάφορες χορωδίες. Συμβαίνει εδώ τις περισσότερες φορές η
ψαλμωδία να χάνει τον ιερό της χαρακτήρα και να ξεπέφτει ή σε θεατρικό
άσμα ή σε τούρκικο αμανέ.Στα βιβλία βυζαντινής μουσικής υπάρχουν αμέτρητα Χερουβικά, όλα βέβαια πολύ νεώτερα, στα οποία μάταια προσπαθεί κανείς να ανακαλύψει κάποιο νόημα και κάποια μορφή τέχνης. Δεν μπορούμε να ξέρουμε τί ακριβώς έψαλλαν στην καλή βυζαντινή εποχή, ούτε κι έχομε κάποια ένδειξη πως αυτή η μουσική μέσα στις εκατοντάδες σελίδες των μουσικών συλλογών είναι μουσική παλαιότερης εποχής. Όλα τα Χερουβικά αυτά έχουν τα ονόματα ανθρώπων πριν από διακόσια το πολύ χρόνια, και ελάχιστα από αυτά είναι κατάλληλα για να ψάλλωνται στη θεία Λειτουργία, Όταν οι πιστοί ψάλλουν μαζί με τους Αγγέλους και προτρέπονται αλλήλους,«πάσαν την βιοτικήν αποθώμεθα μέριμναν». Αμήν,
(+Διονυσίου, Μητροπ. Σερβίων και Κοζάνης, «Η Θεία Λειτουργία», εκδ. Αποστ. Διακονίας)
